utorak, 13. ožujka 2012.
Razgovor
čileanski pjesnik
Kraj dvadesetoga stoljeća i početak dvadeset i prvoga smješteni su u „labirint samoće“/ Ako čovjek o svojoj okolini nema kritičko mišljenje, izgubljeni smo / Tematika i način pisanja u Europi i u Čileu ne razlikuju se mnogo / Ja vjerujem u pisanje kao što je veliki Ivan Meštrović vjerovao u svoje kiparstvo ili Michelangelo u svoju Sikstinsku kapelu / Ako pjesnik nije etičan, njegova je poezija samo prazan govor koji više ukazuje na njegovu taštinu nego na estetičku i misaonu potragu / Internet zahtijeva duboku samoću, to je „neprestano samozadovoljavanje” koje nam ne dopušta živjeti za istinu i od istine / Samoća izaziva mržnju, okrutnost, prozelitizam, agoniju, bol i želju za osvetom / Nemoguće je ne osjećati Hrvatsku, taj jezik, tu glazbu koja je uistinu mač koji me presijeca uzduž i poprijeko i tako će biti dok budem živ / Čileanski pisci hrvatskoga podrijetla nalaze se u samim vrhovima / Borges je neka vrsta hispanoameričkoga Homera, on je savjest, sjećanje, izobraženost, nadarenost / Bog se umorio od našega zapuštanja života / Prošlost, sadašnjost i budućnost mogu se uskladiti kako bi na ovom svijetu bilo više svjetla
Andrés Morales Milohnić je pjesnik, sveučilišni profesor i esejist, a od 4. prosinca 2007. i najmlađi član Čileanske akademije za jezik, koja djeluje od 5. lipnja 1885. i ima 36 redovnih članova. Rođen je 1962. u Santiagu, profesor je književnosti i predaje na dvama sveučilištima: na državnome, Universidad de Chile, i na privatnom, Diego Portales. Dosad je objavio 18 zbirki poezije i smatra se jednim od najboljih hispanoameričkih pjesnika srednjega naraštaja. Djela su mu prevedena na devet jezika i uvrštena u više od 40 izbora poezije u Čileu i inozemstvu. Dobitnik je niza vrijednih književnih nagrada, od kojih je najvažnija Nagrada Pablo Neruda 2001. Veliki je promotor hrvatske kulture u Čileu, a zajedno sa Željkom Lovrenčić 1997. preveo je na španjolski knjigu Poesía croata contemporánea (Suvremena hrvatska poezija) i El viento de las estrellas oscuras (Vjetar s tamnih zvijezda, 2003) Drage Štambuka. Prošle jeseni sudjelovao je na Drugoj međunarodnoj kroatološkoj konferenciji u Zagrebu, što je bio povod ovom razgovoru.
Gospodine Morales Milohniću, iako ste stranac, ipak ćemo razgovor početi o hrvatskoj književnosti, koja vam nije nepoznata.
Nisam veliki znalac, ali ponešto znam. Naime, s dr. Željkom Lovrenčić radio sam na antologijama, predgovorima i prijevodima, od pjesama Vesne Parun do pjesama Drage Štambuka, od onih Ante Zemljara do onih Mladena Machieda i mnogih drugih; mladih, jako mladih i ne tako mladih. Sada pripremam predgovor za knjigu Mladena Machieda, po mojemu mišljenju jednoga od najboljih živućih hrvatskih pjesnika. Osim toga, na svojoj web-stranici i na blogu (www.croacia-chile.blogspot.com ) nastojim objaviti što je moguće više djela hrvatskih pjesnika i umjetnika te vijesti iz Hrvatske.
Postoji dakle mogućnost da Čileanci bolje upoznaju hrvatsku književnost?
Svakako. Sa Željkom Lovrenčić pokušavam uspostaviti Katedru hrvatskih studija na Čileanskome sveučilištu (Universidad de Chile), u čemu nam je hitno potrebna pomoć Ministarstva znanosti Republike Hrvatske i Hrvatske vlade. U Čileu živi više od 300.000 potomaka Hrvata i sramota je da ne postoji nijedna institucija koja bi promicala hrvatsku kulturu, jezik i tradiciju. Samo Hrvatski stadion (Estadio Croata) i više nego siromašan Čileansko-hrvatski kulturni institut, neke klape sa sjevera zemlje te vrlo istaknute osobe poput uglednoga profesora i prevoditelja Andrije Rajevića čine goleme napore da organiziraju neka događanja. Za Čileance koji ne potječu iz europskih zemalja Hrvatska je jako daleka zemlja poznata uglavnom po ratu i vrhunskim sportašima, koji se ističu u velikim nogometnim i košarkaškim klubovima.
U Zagrebu ste sreli mnogo ljudi iz svijeta kulture i politike i vjerojatno osjetili titraje hrvatskoga društva?
Vidio sam da je riječ o vitalnome društvu, ali punome suprotnosti. Hrvatska je mala zemlja kao i Čile i u takozvanom književnom svijetu ili na književnoj sceni razvidne su svađe, zavist, moć, itd. Ono što mi se čini vrlo pozitivnim jest činjenica da ima mnoštvo nadarenih ljudi i mnogo energije, što je jako pohvalno, osobito za nas koji ne živimo u Hrvatskoj.
Imate li kakve prijedloge koji bi poboljšali suradnju?
Imam ih nekoliko. Kao prvo trebalo bi osnovati Institut za hrvatski jezik kao što je to Institut Cervantes u Španjolskoj, koji bi promicao hrvatsku kulturu i jezik u zemljama u kojima živi najviše hrvatskih doseljenika: primjerice Čileu, Sjedinjenim Državama, Argentini, Australiji. Drugo, trebalo bi nastaviti s kroatološkim konferencijama i poseban naglasak staviti na latinskoameričke zemlje. Treće, trebalo bi osnovati Katedru za hrvatske ili slavenske studije na Universidad de Chile (najstarija, najveća i najuglednija sveučilišna institucija), na kojoj bi svake dvije godine gostovao(la) predavač(ica) iz Hrvatske radi podučavanja hrvatskoga jezika, kulture i civilizacije. Tu bi se katedru moglo nazvati po Marku Maruliću, a kako bi njezino značenje bilo što veće, mogle bi se uključiti i druge slavenske zemlje. Četvrto, trebalo bi ostvariti trajnu razmjenu između studenata i profesora iz zemalja Latinske Amerike i Hrvatske uz stipendije koje bi davale obje zemlje. Zatim bi trebalo darovati knjige na hrvatskome jeziku sveučilištima i institutima kako bi se širom svijeta počele osnivati knjižnice vrhunskih djela hrvatske i slavenske književnosti u institucijama koje sam spomenuo. Na kraju, trebalo bi organizirati neku buduću kroatološku konferenciju u Argentini i(ili) Čileu kako bi sveučilišni profesori i znanstvenici te šira javnost upoznali hrvatsku kulturu. Konferencija bi imala putujući karakter i na njoj bi mogli sudjelovati pripadnici hrvatske zajednice, sveučilišni profesori, pjesnici, književnici, osobe iz raznih područja.
Naša civilizacija sve više cijeni stvari kojima se čovjek služi ili kojima služi, a sve manje razgovor. Zašto je tako?
Zato što, makar zvuči paradoksalno, posjedujemo višak komunikacijskih sredstava, s kojima živimo, kojima se koristimo (telefon, internet, e-mail, faks itd.), zbog kojih se mijenja čovjekov karakter i skriva iza nekoga aparata. Osoba od krvi i mesa više gotovo i ne postoji. S druge strane, kao posljedica virtualnoga svijeta – opet interneta i računalâ – jača divlji individualizam koji se odražava u stvarnosti. To je, po mojemu sudu, najveći razlog.
A merkantilizam, koji od novca pravi gospodara i vlasnika ovoga svijeta?
To je točno. Novac je postao poganski bog kojemu se treba svakodnevno žrtvovati: mir, druženje, spokojni razgovor uvijek se odgađaju. Problem komunikacije je u tome što do razgovora među ljudima i do međusobnoga razumijevanja dolazi sve manje pa nas sve više preplavljuje samoća. Ne želim biti pesimist, ali prema riječima velikoga pjesnika i esejista Octavija Paza, kraj 20. stoljeća i početak 21. smješteni su u „labirint samoće“.
Može li poezija spasiti čovjekovu ljudskost? Naime, u Hrvatskoj je sve više ljudi koji se diče uljuđenim ponašanjem, ali ne i ljudskošću. Je li tako i u Čileu?
Mislim da i u Čileu kao i u cijelom svijetu doživljavamo iste stvari. To je univerzalan problem, a ne problem neke države, područja ili kontinenta. Vezano uz poeziju kao „pojas za spašavanje“ čovječanstva, mislim da ona to na neki način i jest. Svaka vrst umjetnosti može čovjeka iskupiti i spasiti jednako kao istinska duhovnost, kritičko mišljenje ili filozofski pogled na nešto. Nadam se da se zbog sve raširenijih nepolitičkih pokreta (gnjevni – El movimiento 15-M – građanski pokret koji u Španjolskoj postoji od 15. svibnja 2011. i oni s Wall Streeta), koji se pojavljuju u svijetu korištenja društvenim mrežama u pozitivne svrhe stvari mogu mijenjati sve dok se ne obnove ljudske i etičke vrijednosti koje su nestajale zbog naše vječne bezosjećajnosti.
Mislite li i na ono glasovito pitanje: može li se pisati poezija nakon Auschwitza?
Tomu pitanju pridodajem i – nakon Hiroshime i Nagasakija. Poeziju je nužno i prijeko potrebno pisati. Ako čovjek ne počne razmišljati o svojemu postojanju, ako ne počne gledati svoju okolinu na estetski način i ako o njoj nema kritičko mišljenje, izgubljeni smo.
Zato sve više europskih naroda i kultura ustrajava na identitetu, nacionalnom, kulturnom i svakom drugom...
Mislim da je sadašnja Europa više Europa „naroda“ nego Europa državâ. Tradicionalne države zbog svoje nedjelotvornosti i birokracije – a prije svega zato što ne čuju glas svojih naroda, ponovno se vraćam gnjevnima, koji vape za osnovnim stvarima – ostaju po strani, daleko iza drugih.
Kako se Čileanci i vi odnosite prema identitetu, je li vam važan ili o njemu mislite kao o teretu?
Naš identitet, kao što sam rekao na II. kroatološkoj konferenciji održanoj u Zagrebu, podrazumijeva shvaćanje da smo multikulturni narod koji mora očuvati svoj identitet i u isto ga vrijeme obogatiti drugim tradicijama.
Tko ugrožava vaš identitet?
Prije svega sjevernoamerička globalizacija koja svojom teškom čizmom drugima nameće svoju kulturu. Čile je zemlja nastanjena Hrvatima, Talijanima, Englezima, Francuzima, Nijemcima itd., rezultat je miješanja svih tih naroda s domorodačkim stanovništvom, pravim gospodarima ove zemlje: Mapuchima, Huillinchima, Pehuenchima, Aymarama, itd., itd., itd. Nama Čileancima identitet još nije jasan ni određen pojam.
Zašto nije?
Zato što nismo tisućgodišnji narod kao Europljani ili Azijati, već mlada zemlja (usprkos nezavisnosti od dvjesto godina i činjenici da smo godinama bili kolonija) koja se neprestano preispituje i traži svoj identitet, ne nalazeći ga.
Je li vam identitet teret?
Mislim da identitet nije teret; prije bi se radilo o silnoj potrebi ljudi – pritom mislim na intelektualce, odnosno na one obrazovane – da se osjete Čileancima više nego što se to od njih očekuje prema pravilima po kojima je neka zemlja klasificirana.
Pjesmu Moja je domovina val koji se ne lomi završavate mišlju: „nikada ama baš nikada me nije napustila, samo moram pronaći odjek svoje zemlje”. S obzirom da ste i hrvatskoga podrijetla, osjećate li i Hrvatsku svojom domovinom?
Svakako. Ja sam dijete dvoje političkih useljenika u Čile: majke Hrvatice koja je bježala od nacizma i komunizma i oca Španjolca, koji je bježao od fašizma. Kako da se ne osjećam Hrvatom? Moja baka Ljubica Roje Kapetanić iz Splita pisala je na hrvatskom jeziku i čak objavila knjigu pjesama u prozi, moj djed Mihovil Milohnić Bogović, odvjetnik s otoka Krka, pripovijedao mi je priče, legende, opisivao mi svoju domovinu, njezine krajolike i običaje u njoj. Otkako znam za sebe Hrvatska je moja druga domovina, jer se, kao što je logično, osjećam i Čileancem. Ja sam Latinoamerikanac prvoga naraštaja, ne kao drugi potomci Hrvata koji ne znaju ništa ili znaju jako malo o zemlji svojih predaka.
Ima i takvih?
Ponekad sam susretao neke potomke Hrvata koji čak nisu znali ni odakle potječu njihovi djedovi ili pradjedovi (uglavnom s otoka Brača) i koji, sramotno, ne znaju da je primjerice Zagreb glavni grad Hrvatske, niti da Hrvatska više nije u Jugoslaviji.
Vratimo se poeziji pa recite koja je razlika između južnoameričke hispanske poezije i europske?
Mislim da ima sve manje razlika; ne znam je li to zbog već spomenute globalizacije ili zbog toga što u Čileu postoji opravdana znatiželja za sve što se piše izvan granica. Čileanci su niz godina 20. stoljeća bili usmjereni sami na sebe, ali čini mi se da je naraštaj osamdesetih (od 1987) počeo tražiti nove poetske izvore. To naravno vrijedi i za kasnije naraštaje. Utjecaj Nerude, Mistralove, Huidobra, De Rokhe, Parre, Rojasa bio je poput jako duge sjene i trebalo je uložiti mnogo napora da ga se uspijemo riješiti. Mislim da danas novogrčka, njemačka, engleska, ruska, češka, hrvatska, čak i španjolska poezija, koja je prezrena kao previše klasična, otvaraju putove mladima i onima ne tako mladim pjesnicima da imaju univerzalniji pogled. Mislim da nekadašnje razlike, koje su nas dosta razdvajale kao pravi Berlinski zid, nestaju i da su književna tematika, način pisanja, metode, tonovi, itd. Hispanoamerikanaca i Europljana sve sličniji.
Rekli ste da je španjolska poezija prezrena jer je previše klasična. Znači li da je to preziranje zapravo razlika između južnoameričke i španjolske poezije?
Prije svega, razlika postoji zbog višestoljetne španjolske književne tradicije koju mi ne smatramo svojom. Mnogi pjesnici gledaju na španjolsku poeziju jednako kao na čečensku ili japansku...
Zašto?
Čileanska književna tradicija – govorim o velikoj, iznimnoj književnosti – javlja se s dolaskom izvanrednoga nikaragvanskoga pjesnika Rubéna Darija u našu zemlju i objavljivanjem njegove veličanstvene knjige Azul (Plavo), objavljene u Valaraisu, 1888, gdje je, vjerovali ili ne, pjesnik radio kao carinik. Prije njega, naravno, nužno je spomenuti Alonsa de Ercillu, važnoga španjolskoga renesansno-baroknog pjesnika koji je sjajnom epskom poemom La Araucana s aspekta poetske riječi osnivač književnoga Čilea, što nije mala stvar u zemlji koja se smatra zemljom pjesnika. Nakon toga slijedi dugo razdoblje u kojemu se ističe jedino Pedro de Oña, prvi Arauco domado (Pokretni Araukanac). Kažem prvi jer smo mnogo puta prisvojili Ercillu kao čileanskog autora, a on je zapravo španjolski pjesnik.
Tko je onda prvi čileanski pjesnik?
To je Pedro de Oña (16. stoljeće). U 19. stoljeću u Čile dolazi veliki intelektualac, lingvist, gramatičar, pjesnik i uz druge visoke dužnosti, prvi rektor Čileanskoga sveučilišta, Venezuelac Andrés Bello, koji je potaknuo mlade autore da pišu hispanoameričku poeziju jer se prema njegovim pjesmama pjesnička muza preselila iz Europe u Ameriku. Slijedom toga pojavljuje se povijesni književni naraštaj iz 1842, prvi izvorno čileanski, koji, osim Joséa Victorina Lastarrije, velikoga romanopisca koji je između ostalik napisao i djelo Don Guillermo, ne pobuđuje veliko zanimanje, ali je taj naraštaj obnovio književnu tradiciju koja se, prema mojemu mišljenju, i danas njeguje.
Proizlazi da su rođenje čileanske poezije potaknula trojica stranaca: Alonso de Ercilla, Andrés Bello i Rubén Dario.
Da. Važno je spomenuti još jednu zanimljivu činjenicu: tek od 20. stoljeća, od vremena pjesnika Carlosa Pezoe Véliza, Francisca Contrerasa, Gabriele Mistral i Pedra Prada – autora koji svoja djela počinju pisati u 19. Stoljeću, a završavaju ih u 20. – možemo govoriti o čileanskoj poeziji i književnoj tradiciji koja s prolaskom godina sve više jača.
Još mi niste odgovorili koja je razlika između europske i čileanske poezije?
Mislim da se ta tematika i način pisanja u Europi i u Čileu ne razlikuju mnogo. Postoje postavangardističke struje (moram to ponoviti), a postoji i više klasična poezija, misaonija ili metafizička poezija, religioznija, poezija preispitivanja i poezija nezadovoljstva, kao i ona protestna – koja sada više nije usmjerena protiv pinočetističke diktatorske vlasti jer već dvadeset godina živimo u demokraciji – nego protiv strašnih klasnih razlika, nepravde itd. Također postoji istančana poezija koja traži nekakvu etiku i razmišljanje o apsolutno zanemarenome svijetu, o radu, o dužnosti i estetici. Zbog toga se čini da teme kao što su sida, čovječanstvo, homoseksualnost, socijalna nepravda, etika, razmišljanje potječu iz istih izvora kao i u Europi.
Kada ste objavili svoju prvu zbirku poezije, čileanski pjesnik Gonzalo Rojas rekao je da ste osuđeni biti pjesnikom. Što vama znači biti pjesnik?
Još jedno teško pitanje. Ja vjerujem u pisanje kao što je veliki Ivan Meštrović vjerovao u svoje kiparstvo ili Michelangelo u svoju Sikstinsku kapelu, jasno uzimajući u obzir razlike.
Što vam znači biti pjesnik?
Biti pjesnik ne znači biti samo dužnosnik, „birokrat u službi neke stvari, stranke, ideologije ili preraspodjele misli“: to znači biti misaono biće, osjećajan, filozofski nastrojen čovjek, etičan, vrlo vrijedan u svojoj profesiji. Čovjek koji može promijeniti svijet, ma koliko skromna bila ta promjena; osoba koja na ovaj ili onaj može pobuditi osjećaje i spoznaje svojih čitatelja. Pjesnik mora biti etičan, jer ako nije etičan, njegova je poezija samo prazan govor koji više ukazuje na njegovu taštinu nego na estetičku i misaonu potragu u svijetu u kojemu mu je suđeno živjeti. Pjesnik mora biti kritičar i estet; pogledajmo R. M. Rilkea i njegovu knjiguPisma mladome pjesniku u kojoj tvrdi da je bolje ne baviti se pisanjem ako se pisanju u potpunosti ne vjeruje.
Vama je poezija, kako je napisala Željka Lovrenčić, način da se približite stvarnosti. Koje tajne zbilje želite otkriti?
Stvarnost je tu, ona je opipljiva, sretna i nesretna. Ona je oko nas; samo moramo otvoriti oči i vidjeti je. Ali većina ljudi obori pogled, gleda cipele, a ne oči u oči ono što im je suđeno živjeti. Kao što sam već rekao, pjesnik može imati svu maštovitost ovoga svijeta, može „stvarati nove svjetove“ kao što je rekao Vicente Huidobro, veliki čileanski pjesnik kreacionist (avangardni pokret koji je on izmislio), ali mora čvrsto stajati na zemlji. Nema više pjesnika koji žive u kuli od bjelokosti i koji vjeruje jedino u to da se umjetnost stvara zbog umjetnosti.
Vi želite otkriti sve?
Da, želim otkriti sve. Ništa ne odbijam. Ni ono najuzvišenije ni ono najniže i prostačko. Ako pjesnik ne korača ovim svijetom po njegovu pijesku, moru, stijenama i pustinjama, zbog čega mu je onda dan (ako je to već tako) umjetnički, poetski dar? Ne smijemo potiskivati nadarenost, ali isto se tako njome ne smijemo ni hvaliti.
Unatoč takvim pjesnicima naš svijet sve manje suosjeća s drugim čovjekom. Zašto je to tako?
To je zato što čovjek bježi u lagodan život i glupost. Živimo u svijetu gluposti. Kakvu žrtvu možemo tražiti od ljudi koje zanimaju samo nogomet ili novosti iz intimnoga života ove i one princeze? Kao što sam ranije rekao, informatika odnosno internet, zahtjevaju duboku samoću, to je „neprestano samozadovoljavanje“, koje nam ne dopušta živjeti za istinu i od istine. Sve je virtualno. Čak je i ljubav virtualna, mislim na chatili na Facebook. Djeca ne izlaze na trgove, u parkove, ne gutaju zemlju, ne penju se po drveću. Roditelji ih u svojemu beskrajnome egoizmu priključuju na televiziju, na play station, na računalo... Na taj način odrasli mogu živjeti svoj život ne mareći što će njihova djeca zbog njihova odgoja biti autistična.
I biti dobar materijal za manipulaciju, koja sve više dominira svijetom?
Da. I ono što je stvarno postat će virtualno, a virtualno će zamijeniti ono istinsko, stvarno. Samoća je ozbiljna bolest našega doba. Nije to moja misao, prije mene mnogi su to predvidjeli. Samoća izaziva mržnju, okrutnost, prozelitizam, agoniju, bol, i ono najgore, želju za osvetom. Samoća je znak vremena.
Zato je, uz ljudsku bol i Mediteran, samoća česta tema vaše poezije?
Da.
Dakle, samoća nije luka spasa suvremenog čovjeka?
Samoća nije nikakva luka spasa. Kao što kaže španjolski nobelovac Juan Ramón Jiménez: „nismo ništa drugo već mali ujedinjeni univerzumi“. Svatko je u svojemu univerzumu. Ali ako se te samoće ujedine u emociji, razmišljanju, ljubavi prema životu, u poeziji, taj univerzum priređuje velikčanstveni koncert.
Znači da postoji razlika između te samoće i pjesničke samoće?
Postoji. Pisanje je zadovoljstvo djeljenja samoće s čitateljem, s prijateljima, na nekome druženju, na pjesničkome čitanju. Ne mislite valjda da je današnje vrijeme doba kada se trebaju pjevati ode prirodi ili aktualnim junacima? Već ih je Pindar napisao. Danas nam jedino preostaje biti ljudska savjest; prema riječima velikoga Octavija Paza, „pjesnik je pamćenje svojega naroda“.
Zašto je Mediteran toliko prisutan u vašoj poeziji?
Mediteran je moja tema jer su moji roditelji, djedovi i bake te pradjedovi i prabake, i s majčine i s očeve strane, od ne znam kojega naraštaja s Mediterana. To more i ta kultura natapaju me svojom ljepotom, tajanstvenošću i svojom sposobnosti da me uvuku u sama sebe.
Osjećate li se dijelom (i) hrvatske književnosti?
Naravno da se osjećam dijelom hrvatske književnosti. U nekoliko svojih pjesama govorim o Hrvatskoj (primjerice, u pjesmi More u Dubrovniku). Moje su pjesme na hrvatski jezik prevodili Željka Lovrenčić, Jordan Jelić i Ante Zemljar. Moji su preci Hrvati (s otoka Krka, iz Splita i Dubrovnika) od pamtivijeka, od najstarijih naraštaja do moje bake, djeda i majke. Ja sam napola (a mnogo puta osjećam se u cijelosti) Hrvat... Odgojen sam s tim pozitivnim – a ponekad i negativnim – teretom jer je bilo iznimno važno poznavati jela, molitve, poeziju, pjesme, običaje i čak uživati u njima. U toliko toga. Nemoguće je ne osjećati ovu svoju zemlju, taj jezik, tu glazbu koja je uistinu mač koji me presijeca uzduž i poprijeko i tako će biti dok budem živ.
Je li točno da najbolji dio sadašnje čileanske književnosti čine pisci koji su i hrvatskog podrijetla?
To se pitanje izravno odnosi na mene jer sam sin Hrvatice. Ja se ne bih uključio na tu listu pa mi je teško odgovoriti na ovo pitanje.
Molim vas pokušajte.
Ako sve zbrojimo, ako napravimo malo istraživanje, moguće je utvrditi da su najvažniji suvremeni prozaici ne samo u Čileu nego i na području španjolskoga govornog izričaja Ramón Díaz Eterović i Antonio Skármeta, a od najvažnijih mlađih pjesnika Christian Formoso Babić, Jaime Bristilo Cañón, Oscar Barrientos Bradasić... Ne treba zaboraviti ni Astrid Fugellie Gezan (1957) i dramaturge poput Dominga Tessiera ili Fernanda Josseua (pseudonimi nastali iz njihovih hrvatskih imena). Čini mi se da bi bilo oholo i nepravedno reći da su „najbolji od najboljeg“, ali čileanski pisci hrvatskog podrijetla nalaze se u samim vrhovima, ustrajno pišu i osim toga, o tome nema ni najmanje sumnje, objavljuju dobre knjige.
Razlikuju li se oni po nečemu od pisaca čileanskog podrijetla, jesu li njihove teme drukčije?
Ne bih rekao. Osim ako nije riječ o piscima iz Magallanesa koji su zbog svoje odvojenosti (to je kraj svijeta!) više usmjereni na hrvatske teme i tradiciju. Ali mislim da nema velikih razlika. Prije nekoliko dana Antonio Ostornol, čileanski prozaik iz Santiaga koji nije hrvatskog podrijetla, objavio je knjigu Dubrovnik u kojoj se govori o hrvatskoj borbi za neovisnost devedesetih godina. Mislim da su književne teme univerzalne – ljubav, smrt, prolaznost vremena, nasljeđe za buduće naraštaje itd. Čini mi se da ne postoje tako dubinske razlike. Možda ih ima u uporabi kolokvijalnih izričaja koje su dvojica velikih suvremenih pjesnika kao što su Nicanor Parra (Nagrada Cervantes 2011) ili Enrique Lihn uveli u novu poeziju i kojima se, ponekad, naglašavam ponekad, koriste više kako bi se rugali nego radi same poezije.
Neruda je iznimno ime u čileanskoj i svjetskoj književnosti. Čitajući vaše pjesme, čini mi se da je utjecao na vašu poeziju, osobito se to odnosi na ljubavne teme i liričnost.
Da i ne. Volim Nerudu, autora zbirke Dvadeset ljubavnih pjesama i jedna obična i Nerudu iz Sutonskih pjesama, ali prije svega Nerudu iz njegove prve dvije knjige Boravišta na zemlji (avangardnije su), čak i onog izTrećega boravišta. Ali usprkos tome što sam 1988. imao čast dobiti stipendiju Pablo Neruda i 2001. Nacionalnu nagradu za poeziju Pablo Neruda – na čemu sam beskrajno zahvalan – više volim Vicenta Huidobra, uz Césara Valleja najvažnijega predstavnika avangarde (obojica su bili zapostavljeni i u Europi gotovo nepoznati), koji su istinskom avangardom i kreacionizmom bili kadri narušiti poetska pravila. Jednako tako volim Nerudu autora zbirke Čudotvornost, onoga iz zbirke Španjolska u srcu, te onoga iz zbirke Podsjetnik iz Isla Negre, koju smatram veličanstvenom. Točno je, liričnost i ljubavne teme iz tih zbirki na mene ostavljaju snažan dojam.
Koja je tajna Borgesova utjecaja na svjetsku književnost, pa i na vas?
Tajna je u tome što je Borges neka vrsta hispanističkoga Homera. On je savjest, sjećanje, izobraženost, nadarenost... Toliko toga. Činjenica da je bio slijep pridonosi njegovoj slici nezaboravnoga pjesnika koji sve čuva u svojoj duši, u svojemu mozgu, ali koji je i velikodušan pa to predaje onima koji dolaze poslije njega. Mnoge od njegovih opsjednutosti žive u mojoj poeziji; zrcala, labirinti, smrt itd. Teško je osloboditi se Borgesova utjecaja u književnosti na španjolskom jeziku.
Jeste li jednom izjavili da brzo pišete zato što ne vjerujete da ćete dugo živjeti ili zato što mislite da je naš svijet već mrtav, a da mi živimo pakao toga našeg svijeta?
Pišem brzo jer brzo mislim i živim. A poslije to moram itekako ispravljati. Ne želim biti apokaliptičan, ali smatram da se mora mnogo toga reći jer ima malo vremena za to. Da parafraziram Rimbauda i Jeana Paula Sartrea, razvidno je da je pakao ovdje: pakao su oni oko nas, pakao smo svi mi.
U pjesmi Napuštanje prvi stih glasi: „Bog koji me čuva je umoran.“ Zar se i Bog umorio od nas?
Mislim da se Bog umorio od našega zapuštanja života. Napustili smo istinski život radi onoga koji je samo luksuzan i komotan. A kada trebamo Boga, idemo plakati u crkvu ili na groblje. Uvijek sam govorio da nam je Bog dao slobodnu volju, ali sada ta slobodna volja možda znači da je Bog umoran od naših okrutnosti. Mnogo je primjera: Bosna, Čečenija, Gruzija, Ruanda, Haiti, itd.
Može li Bog to dopustiti?
Dopušta, jer nas je, neka mi oproste anđeli, njegova ruka napustila.
Jednom ste izjavili: „Mračan sam jer vidim budućnost.“ Je li budućnost doista tako mračna?
Smatram je mračnom zbog svih ratova, endemične gladi te strašne Afrike koja ne prestaje krvariti. Čini mi se mračnom jer neki dužnosnici, predsjednici, ministri i predsjednici vlada sklapaju poslove i zaboravljaju ili žele zaboraviti siromaštvo, tjeskobu bijede, crnilo neimaštine... Smatram je mračnom jer ni Europa niti Sjedinjene ržave ni za koga ništa ne čine ako im to ne odgovara, jer nam se nameće određena „kultura“ koja nije naša, jer se ruši ono što je stoljetno i nameće se „moderno“. Kakvim bih trebao vidjeti svijet?
Ne bojite se da će vas proglasiti protivnikom napretka?
Nisam ni protiv napretka ni protiv budućnosti, ali mislim da se prošlost, sadašnjost i budućnost mogu uskladiti kako bi na ovom svijetu bilo više svjetla.
Je li smrt mrak ili je vječno svjetlo?
I jedno i drugi. Bez mračne smrti ne postoji vječna svjetlost.
Razgovarao:
Andrija Tunjić
Prevela:
Željka Lvrenčić
* Gospodine Morales Milohnić, teško mi je početi razgovor s vama jer vaša poezija govori o našem svijetu i civilizaciji koja sve manje cijeni razgovor, sve manje cijeni čovjeka a sve više stvari kojima se čovjek služi. Zašto je to tako? Zašto je sve manje komunikacije među ljudima?
Señor Morales Milohnic, me es difícil empezar a conversar con usted porque su poesía habla de nuestro mundo y nuestra civilización que cada vez menos aprecia la conversación, cada vez menos aprecia al hombre, y casa vez más las cosas las cuales usa el hombre. ¿Por qué hay cada vez menos comunicación entre la gente?
Porque, aunque suene a paradoja, tenemos un exceso de “medios de comunicación” que vivimos y usamos (teléfono, internet, e-mail, fax, etc.) y que despersonalizan al individuo y lo “enmascaran” detrás de un aparato. La persona “de carne y hueso” ya casi no existe. Por otra parte hay una suerte de recrudecimiento del individualismo más salvaje que se expresa en el universo real y que tiene su verdadera personalidad en los universos virtuales –otra vez internet y las computadoras- esa, a mi juicio es una razón muy poderosa. También el mercantilismo bárbaro que hace del dinero el amo y señor de este mundo, ese dios pagano al que hay que sacrificarse diariamente: la calma, la tertulia, la conversación sosegada siempre quedan para más tarde; el problema es que esa charla esa tranquilidad no llega nunca y la soledad nos inunda cada vez más. No es quiera ser pesimista pero en palabras del gran poeta y ensayista Octavio Paz (desviando un poco el sentido de su frase) el final del siglo veinte y el principio del veintiuno están asentados en “el laberinto de la soledad”…
* Može li poezija spasiti u čovjeku ljudskost? Naime, u Hrvatskoj je sve je više ljudi koji se diče uljuđenim ponašanjem ali ne i ljudskošću. Je li tako i u Čileu?
¿Puede la poesía salvar lo humano en el hombre? Porque, en Croacia hay cada vez más gente que se enorgullece de su comportamiento, pero no de su humanidad? ¿Es así también en Chile?
Creo que en Chile y en el mundo vivimos fenómenos iguales. Este es un problema universal y no de un país o una región o un continente. Ahora con respecto a la poesía como “tabla de salvación” de la humanidad, creo que de alguna manera sí lo es. Todo arte puede redimir y salvar al hombre, lo mismo que una verdadera espiritualidad, una reflexión crítica o una mirada filosófica. Tengo la esperanza que, con todos los movimientos transversales y no políticos que han ido apareciendo en el mundo (los “indignados” de España y los de Wall Street, la utilización positiva de las llamadas redes sociales, etc.) las cosas pueden ir cambiando hacia una recuperación de los valores humanos y éticos que hemos ido perdiendo en una especie de insensibilidad permanente. Por otra parte, a aquella famosa pregunta “¿Se puede escribir poesía después de Auschwitz? Y agrego, ¿después de Hiroshima y Nagasaki? Yo contestaría que sí, que es urgente y necesaria. Si el hombre no transita hacia una comprensión de su existencia, a una mirada estética y a una crítica reflexión de su entorno, estamos perdidos.
* U pjesmi Moja je domovina val koji se ne lomi, zadnja dva stiha glase: “...nikada ama baš nikada me nije napustila samo moram pronaći odjek svoje zemlje...” S obzirom da ste i hrvatskoga podrijetla osjećate li i Hrvatsku svojom domovinom?
En su poema Mi patria es una ola que no rompe, los últimos dos versos dicen: “Jamás me abandonó a cada paso, sólo debo hallar el hueco de mi tierra….” Puesto que usted es de origen croata, siente también Croacia como su patria?
Desde luego. Yo soy el fruto de dos inmigrantes políticos: mi madre croata que huía del nazismo y del comunismo y mi padre español que huía del fascismo. ¿Cómo no me voy a sentir croata? Mi abuela Ljubica Roje Kapetanić de Split escribía en su lengua y hasta publicó un libro de prosas poéticas, mi abuelo Mihovil Milohnić Bogović, abogado, de la isla de Krk me contaba cuentos, leyendas, me describía cómo era su patria, sus paisajes y costumbres. Desde que tengo conocimiento y uso de razón Croacia ha sido mi “otra patria” pues yo, como es lógico, también me siento chileno. Yo soy latinoamericano de primera generación, no como otros descendientes de croatas que no saben nada o muy poco de la tierra de sus ancestros… A veces me he topado con algunos descendientes de croatas que ni siquiera saben de dónde venían (generalmente de la Isla de Brač) sus abuelos o bisabuelos y que no saben, vergonzosamente, que Zagreb, por ejemplo, es la capital de Croacia y que Croacia ya no pertenece a Yugoslavia.
* Česta tema europskih naroda i kultura sve više inzistira na identitetu, nacionalnom, kulturnom i svakom drugom. Kako se Čileanci i vi odnosite prema identitetu, je li vam važan ili o njemu mislite kao o teretu?
El tema muy común de los pueblos y culturas europeos es insistir cada vez más en la identidad nacional, cultural y todos los demás. ¿Cómo, ustedes los chilenos tratan la identidad, les es importante o lo consideran una carga?
Creo que Europa es ahora más la Europa de las “naciones” que de los estados. Los estados tradicionales van quedando a un lado, muy atrás, por su ineficacia y su burocracia, pero, principalmente, por no oír la voz del pueblo que clama por cosas fundamentales (y regreso a los indignados de España, Chile, Argentina, Wall Street, etc.). Nuestra identidad, como lo dije en el “II Congreso de Croatología” en Zagreb el año pasado, en la Universidad de Zagreb, es entender que somos naciones pluriculturales, que debemos mantener una identidad (frente a una globalización que es más norteamericana que otra cosa y que impone su cultura, como una gran bota sobre las demás), pero, que al mismo tiempo, puede enriquecernos con otras tradiciones. Chile es un país que ha sido poblado por croatas, italianos, ingleses, franceses, alemanes, etc. Chile es también el resultado de todas esas mezclas junto a los pueblos aborígenes (los verdaderos dueños de esa tierra: los mapuches, los huilliches, los pehuenches, los aymaraes, etc., etc., etc.). Para nosotros los chilenos la identidad aún no está clara ni decantada. No somos una nación milenaria como los europeos o los asiáticos. Somos un país joven (a pesar de poseer doscientos años de independencia y otros más de colonialismo) que está en permanente cuestionamiento y que busca su identidad más que encontrarla. Ahora, no pienso que sea una carga, es más bien una tremenda necesidad (y en esto hablo de los intelectuales y la gente, por decirlo de alguna manera, culta) por sentirse chilenos más allá de los clisés con los cuales cualquier país puede ser clasificado.
* Koja je razlika između južnoameričke, hispanske poezije i europske?
¿Cuál es la diferencia entre la poesía sudamericana o sea hispana, y europea?
Pienso que cada vez hay menos diferencias, no sé si será por la ya aludida “globalización” o porque hay una curiosidad legítima por lo que se escribe fuera de nuestras fronteras. Chile se ha mirado a sí mismo (onfálicamente) durante muchos años del siglo XX, pero, me parece que, a partir de la generación de 1980 o de 1987 ha buscado nuevos referentes poéticos (y esto vale para las generaciones posteriores). El peso de Neruda, de Mistral, de Huidobro, de De Rokha, de Parra, de Rojas ha sido una sombra muy larga de la cual ha costado desprenderse. Creo que hoy, la poesía neohelénica, la alemana, la inglesa, la rusa, la checa, la croata, e incluso la española (a la cual se le menospreciaba por ser demasiado “clásica”) etc. Han ido abriendo caminos para que los jóvenes y no tan jóvenes poetas articulen una mirada más universal. Por eso pienso que las antiguas diferencias que nos separaban ahora, como un verdadero “Muro de Berlín” se van cayendo y las temáticas, los estilos, los recursos, los tonos, etc., son cada vez más comunes entre Hispanoamérica y Europa.
* Koja je razlika između južnoameričke i španjolske?
¿Cuál es la diferencia entre la poesía sudamericana y la poesía española?
En primer lugar la diferencia está dada por la gran tradición de siglos y siglos que existe en España y que nosotros no asumimos como nuestra. Muchos poetas ven a la poesía española como si fuera chechenia o japonesa… Esa tradición, la gran tradición chilena comienza con la llegada del extraordinario poeta nicaragüense Rubén Darío a Chile y la publicación de su magnífico libro Azul (editado en Valparaíso, en 1888, donde el poeta fue agente de aduanas, aunque no se me crea). Antes, por supuesto, está don Alonso de Ercilla, el gran poeta renacentista-barroco español que en su magnífico poema épico La Araucana funda a Chile desde la palabra poética (hecho no menor en un país que se dice “país de poetas”). Luego viene un largo hiato (donde sólo destaca don Pedro de Oña, el verdadero primer poeta chileno con su Arauco domado, y digo el primero, porque muchas veces nos hemos apropiado de Ercilla como autor chileno, pero, en verdad, él es un poeta español: el primer poeta chileno (siglo XVI) es don Pedro de Oña). Pasados los años arriba a Chile el gran intelectual, lingüista, gramático, poeta y primer Rector de la Universidad de Chile, entre otros grandes menesteres (siglo XIX) el venezolano don Andrés Bello, quien estimuló a los jóvenes autores a escribir una poesía hispanoamericana (donde la “Musa literaria”, según sus poemas, se habría trasladado de Europa a América) y así aparece la histórica generación de 1842, la primera promoción netamente chilena donde, salvo José Victorino Lastarria (gran novelista con su obra Don Guillermo), no posee mucho interés, pero que es refundadora de una tradición que, a mi parecer, no se ha agotado hasta el día de hoy. Por lo mismo son tres extranjeros los que motivan el nacimiento de la poesía chilena: Alonso de Ercilla, Andrés Bello y Rubén Darío. Hecho más que curioso. Ya entrados en el siglo XX desde los poetas Carlos Pezoa Véliz, Francisco Contreras, Gabriela Mistral y Pedro Prado (autores que inician sus obras en el siglo XIX y las concluyen en el siglo XX), podemos hablar de una “poesía chilena” y de una tradición que va adquiriendo cada vez más fuerza con el paso de los años. Pero volviendo a la pregunta, creo que las temáticas y los procedimientos no son tan distintos entre Europa y Chile. Hay corrientes “post-postvanguardistas” (valga la repetición) y también existe una poesía más clásica, hay una poesía más reflexiva o metafísica, hay una poesía religiosa, hay una poesía inquisidora e insatisfecha, hay una poesía de denuncia (ya no contra el régimen dictatorial pinochetista, pues llevamos 20 años en democracia), sino contra la terrible diferencia de clases, la injusticia, etc. Hay también una poesía que es esteticista pero que busca una ética y una reflexión ante el mundo sin descuidar, en absoluto, el trabajo, el oficio y la estética. Por lo tanto temáticas como el sida, el género, la homosexualidad, la injusticia social, la ética, el pensamiento, etc., creo, me parece, están vibrando en la misma nota con la que vibra el estro de los europeos.
* Je li doista točno da je najbolji dio sadašnje čileanske književnosti čine pisci koji su i hrvatskoga podrijetla?
¿Es en verdad exacto que la mejor parte de la literatura chilena actual es la que escriben los escritores de origen croata?
Es una pregunta que me toca directamente al ser yo hijo de croata… Desde luego no me incluiré en esa lista… Por lo que es difícil contestar. Pero si hacemos un balance, un pequeño arqueo, es posible decir que dos de los narradores chilenos más importantes y actuales, no sólo en Chile sino en el mundo hispanohablante son Ramón Díaz Eterović y Antonio Skarmeta. Lo mismo ocurre con poetas jóvenes como Christian Formoso Babić, Jaime Bristilo Cañón, Oscar Barrientos Bradasić, etc. Sin olvidar a Astrid Fugellie Gezan (de la generación de 1957) y tantos otros en la dramaturgia como Domingo Tessier o Fernando Josseau (seudónimos de sus nombres croatas). Me parece que sería un acto de soberbia e injusticia decir que son “lo mejor de lo mejor”, pero que están en primera fila y escribiendo con ahínco y, además, publicando libros buenos, de eso no cabe la menor duda.
* Razlikuju li se oni po nečemu od pisaca čileanskoga podrijetla, jesu li njihove teme drukčije?
¿Ellos se diferencian por algo de los escritores de origen chileno, son diferentes sus temas?
No lo creo, salvo aquellos de origen magallánico que por su aislamiento (¡ese es el fin del mundo!) pueden conservar aún más los temas y tradiciones croatas. Pero creo que no hay tantas diferencias. Hace unos días, un narrador chileno, de Santiago, Antonio Ostornol, que no tiene ningún origen croata, publicó un libro titulado Dubrovnik que tiene como trasfondo la lucha por la independencia croata en los años noventa. Creo que los temas en literatura son universales, el amor, la muerte, el paso del tiempo, el legado a las generaciones futuras, etc. Me parece que no existen distinciones tan abismantes. Tal vez sí en el uso de coloquialismos que tanto Nicanor Parra (Premio Cervantes 2011) como Enrique Lihn, dos grandes poetas contemporáneos han introducido en alguna poesía joven que, a veces, y subrayo el “a veces” deriva más en el chiste que en la poesía.
* Kada ste objavili svoju prvu zbirku poezije čileanski pjesnik Gonzalo Rojas rekao je da ste osuđeni biti pjesnikom. Što vama znači biti pjesnik?
Cuando usted publicó su segunda colección de poemas, el poeta chileno Gonzalo Rojas dijo usted ha condenado de ser poeta. ¿Qué significa para usted ser poeta?
Otra pregunta difícil. Yo creo en la escritura como el gran Iván Mestrović en su escultura, o como Miguel Ángel con su Capilla Sixtina (guardando todas las diferencias, por supuesto). Ser poeta es no sólo ser un “funcionario”, un “burócrata que está al servicio de una causa”, un partido, una ideología o un pensamiento preestructurado: es ser un ser reflexivo, sensible, filosófico, ético, tremendamente afanoso en su oficio. Un hombre que puede “cambiar el mundo” por modesto que sea ese cambio, un ser que de una u otra forma puede despertar las sensibilidades y las conciencias de sus lectores. EL POETA HA DE SER UN SER ÉTICO, sino, su poesía es sólo un discurso vacío que apela a su propia vanidad más que a una indagación estética y reflexiva del mundo que le tocó vivir. El poeta ha de ser un crítico y un esteta, sino, pregúntenle a R. M. Rilke y a sus Cartas a un joven poeta, donde afirma que sin un convencimiento absoluto más vale no escribir.
* Nekada su pjesnici u poeziju bježali od stvarnosti a vama, je poezija, kako je napisala Z- Lovrenčić, način da se približite stvarnosti. Koje su tajne stvarnosti koje želite otkriti?
En el pasado los poetas huían de la realidad a la poesía, y para usted, como ha escrito Željka Lovrenčić, la poesía es una manera de acercarse a la realidad. ¿Cuáles son los secretos de la realidad que quieren descubrir?
La realidad está ahí, es palpable, feliz y dolorosa… Es cosa que abramos los ojos y la veamos. La mayoría del mundo mira hacia sus zapatos, no mira frente a frente lo que le toca vivir. Es como lo que le decía en la pregunta anterior… El poeta puede tener toda la imaginación de las galaxias, puede “crear mundos nuevos” como diría el gran poeta chileno creacionista Vicente Huidobro, pero ha de tener los pies bien puestos sobre la tierra. Se acabó el poeta de la “Torre de Marfil”, de aquel que solo velaba en el entendimiento que el arte se hace por el arte… Quiero descubrir todo. No me niego a nada. Desde lo más “sublime” hasta lo más bajo y canallesco. Si uno no camina este mundo con sus arenas, sus mares, sus rocas y desiertos, ¿para qué entonces (si es que es así) nos fue dado el don del arte, el don de la poesía? No hay que enterrar los talentos, pero tampoco ufanarse de ellos.
* Zašto naš svijet sve manje suosjeća s drugim čovjekom, zašto je u njemu sve manje samožrtvovanja?
¿Por qué nuestro mundo cada vez comparte menos con otros hombres? ¿Por qué hay cada vez menos auto-sacrificio en él?
Porque el hombre busca la “vida fácil” y la estupidez como evasión. Vivimos en el mundo de la estupidez… ¿Qué sacrificio le podemos pedir a la gente a quienes lo único que les interesa es el fútbol o las novedades secretas de la vida íntima de tal o cual princesa…? Además, la informática, el internet, como dije antes, es un acto de soledad profunda, es un “onanismo permanente” que no nos deja vivir de (y la) verdad. Todo es virtual… Hasta los afectos (pienso en el chat o en facebook) es virtual. Los niños no salen a las plazas, a los parques, no comen tierra, no se suben a los árboles. Los padres, en su infinito egoísmo, los “conectan” a la televisión, al “play station”, al computador… Así, los mayores pueden vivir su vida, pero están criando hijos que llegarán a un autismo donde lo verdadero será lo virtual y lo virtual reemplazará lo verdadero, lo real. La soledad es la gran enfermedad de nuestro tiempo, no lo he dicho yo, muchos antes lo han pronosticado, pero esa soledad crea rencor, crueldad, proselitismo, agonía, dolor y lo peor, resentimiento.
* Česte teme vaše poezije su ljudska bol, Mediteran, samoća...Je li samoća luka spasa suvremenog čovjeka?
Sus frecuentes temas son el dolor humano, el Mediterráneo, la soledad…? ¿Es la soledad el puerto de salvación del hombre moderno?
La soledad es el “signo de los tiempos”. La escritura es el placer de compartir esas soledades con el lector, con los amigos, en una tertulia, en una lectura poética. ¿Y que piensa Ud., de verdad cree que hoy es el tiempo de hacer odas a la naturaleza o los héroes actuales? Píndaro ya lo escribió. Hoy sólo queda ser la conciencia del hombre, como diría, una vez más, el gran Octavio Paz “el poeta es la memoria de su pueblo”. El Mediterráneo está ahí porque mis padres, abuelos y bisabuelos (por ambos lados) hasta no sé que generación son mediterráneos. Ese es un mar y una cultura que me empapa por su belleza, su misterio y por la capacidad que tiene para adentrarme en mi mismo. La soledad no es ningún puerto de salvación. Como dice el poeta español, Premio Nobel de Literatura, Juan Ramón Jiménez: “no somos más que cosmillos (del Cosmos) unidos”. Cada uno en su cosmos, pero ese cosmos hace un concierto magistral si esas soledades se unen en la emoción, en la reflexión, en el amor por la vida, en la poesía.
* U pjesmi Napuštanje prvi stih glasi: Bog koji me čiva je umoran. Zar se i Bog umorio od nas?
En el poema Abandono el primer verso dice: El dios que me protege está cansado. ¿Será que y el dios se haya cansado de nosotros?
Creo que Dios se ha cansado de nuestra dejación de vida… Hemos abandonado la verdadera vida por otra que sólo es lujo y comodidad. Y, cuando necesitamos a dios, vamos a llorar a la iglesia o al cementerio. Creo que dios nos ha abandonado, como siempre se ha dicho, a nuestro “libre albedrío”, pero ahora, ese libre albedrío significa que dios, tal vez, está aburrido de nuestras brutalidades: ejemplos hay muchos: Bosnia, Chechenia, Georgia, Ruanda, Haití, etc. ¿Es que Dios puede permitir eso? Lo permite, que los ángeles me perdonen, porque su mano nos ha abandonado.
* Je li točno da brzo pišete jer ne vjerujete da ćete dugo živjeti? Ili ste to rekli zeto što mislite da je naš svijet već mrtav, a da mi živimo pakao tog našeg svijeta?
¿Es cierto que usted escribe rápido porque no cree que va a vivir mucho tiempo? ¿O lo dijo sólo porque piensa que nuestro mundo ya está muerto, y que nosotros vivimos el infierno de este nuestro mundo?
Escribo rápido porque pienso y vivo rápido. Lo cual no significa que después no este enmarañado en una corrección de los mil demonios… No quiero ser apocalíptico, pero creo que hay mucho que decir y poco tiempo para decirlo. El infierno, obviamente está aquí y parafraseando a Arthur Rimbaud y a Jean Paul Sartre: el infierno son los otros, somos todos…
* Jednom ste izjavili Mračan sam jer vidim budućnost. Je li budućnost doista tako mračna? I što je u njoj najmračnije?
Una vez usted dijo: “Soy oscuro porque veo el futuro”. ¿Es en realidad el futuro tan oscuro? ¿Y qué es lo más obscuro en él?
Lo veo oscuro por todas las guerras, el hambre endémica, esa África horrorosa que no para de sangrar. Lo veo oscuro mientras algunos ejecutivos, presidentes, ministros y cancilleres cierran negocios y se les olvida (o quieren olvidar) la pobreza, la angustia de la miseria, esa oscuridad de la pobreza… Porque ni Europa ni Estados Unidos hacen nada por nadie si no les conviene. Porque se nos impone una determinada “cultura” que no es la nuestra. Porque se arrasa con lo ancestral y se quiere lo “moderno”… ¿Cómo quiere que vea el mundo? Y una aclaración muy importante: no estoy ni contra el progreso ni contra el futuro, creo que entre pasado, presente y futuro se puede encontrar una conciliación que podría dar más luces y esperanzas para y sobre este mundo.
* Je li smrt mračna ili je vječno svjetlo?
¿Es la muerte oscura o es una la luz eterna?
Ambas cosas…Sin muerte oscura no existe la luz eterna.
* Znate li što o hrvatskoj književnosti?
¿Sabe algo de la literatura croata?
Claro que sí. Con la Dra. Željka Lovrenčić hemos trabajado en antologías, prólogos, traducciones, etc. Desde Vesna Parun a Drago Štambuk, desde Ante Zemljar a Mladen Machiedo y muchos más (jóvenes, muy jóvenes y no tan jóvenes). Ahora preparo un prólogo para Mladen Machiedo que, a mi gusto es uno de los mejores poetas croatas vivos. Además mantengo una página web o Blog donde trato de publicar el máximo de las obras de poetas, artistas y noticias de Croacia (www.croacia-chile.blogspot.com)
*Postoji li mogućnost da se Čileanci bolje povežu i upoznaju s hrvatskom književnošću?
¿Existe la posibilidad de que a los chilenos se les acerque más la literatura croata para que la conozcan mejor?
Desde Luego. Con la Dra. Željka Lovrenčić estamos tratando de hacer una Cátedra de Estudios Croatas en la Universidad de Chile. NECESITAMOS URGENTE LA AYUDA DEL MINISTERIO DE CULTURA CROATA Y DEL GOBIERNO CROATA. Existen más de 300.000 descendientes de croatas en Chile y es una vergüenza que no exista ninguna institución que promueva la cultura, la lengua y las tradiciones croatas. Solo el Estadio Croata y el paupérrimo Instituto Chileno Croata de Cultura hacen esfuerzos descomunales por realizar algunos actos, lo mismo algunas klapas del norte del país y figuras muy connotadas como el gran Profesor y traductor Andrija Rajević… Para los chilenos sin descendencia del país europeo, Croacia es una tierra muy lejana de la que se conoce muy poco, salvo por la guerra y los deportistas de élite que resuenan en los grandes clubes de fútbol o basquetbol.
* Zbog čega je toliko snažan Borgesov utjecaj na svjetsku književnost, a čini mi se, i na Vašu.
¿Por qué es tan fuerte la influencia de Borges a la literatura mundial y a mi parecer, también a la suya?
Porque Borges es como un Homero hispanoamericano. Es conciencia, memoria, erudición, talento… Tantas cosas. Además era ciego, lo que acrecienta su imagen de poeta inmemorial, que guarda todo en su alma, en su cerebro, pero que tiene la generosidad de entregarlo a los que vienen después. Muchas de sus obsesiones viven en mi poesía: los espejos, los laberintos, la muerte, etc. Es difícil sustraerse a la influencia de Borges en la literatura en lengua castellana.
*Neruda je posebno ime u čileanskoj i svjetskoj književnosti. Čitajući vaše pjesme, primijetio sam da je također utjecao na Vašu poeziju, osobito vezano uz ljubavne teme, liričnost, itd.
Neruda es un nombre especial en la literatura chilena y mundial. Leyendo sus poemas me di cuenta que también influyó en la poesía de Usted, sobre todo en los temas del amor, en el lirismo etc.
Sí y no. Amo al Neruda de Veinte poemas de amor y una canción desesperada y al Neruda de Crepusculario, pero por sobre todo al Neruda de las dos primeras Residencias en la tierra (más vanguardistas), e incluso el de la Tercera Residencia. Pero, a pesar de haber tenido el honor de lograr la Beca Pablo Neruda en 1988 y el Premio Nacional de Poesía Pablo Neruda el año 2001 (que agradezco infinitamente), soy más partidario del gran Vicente Huidobro (el vanguardista fundamental que junto a César Vallejo han sido postergados y han sido casi desconocidos en Europa) que fueron capaces de romper los moldes de la poesía con su vanguardismo real y con su Creacionismo (un movimiento de vanguardia que Vicente Huidobro inventó). De igual forma amo al Neruda de Estravagario, al de España en el Corazón, al de Los versos del Capitán, al de Memorial de Isla Negra que me parecen magníficos y, sí, ahí conecto con toda la fuerza de su lirismo y con sus temas de amor.
*Nedavno ste bili u Hrvatskoj. Susreli ste mnogo ljudi iz svijeta kulture i politike. Vjerojatno ste osjetili titraje hrvatskoga društva. Što mislite o njemu?
Hace poco tiempo estuvo en Croacia. Se encontró con muchas personas del mundo cultural y del mundo político. Probablemente sintió algunas vibraciones que palpitan en la sociedad croata. ¿Cúal es su opinión?
Veo una sociedad pujante, pero, con muchas contradicciones…Como país pequeño (igual que Chile), en el llamado “mundo o mundillo literario” se ven rencillas, envidias, poderes, etc., que hay que erradicar del todo. Lo que sí veo muy positivamente es que hay mucho talento y mucha energía, lo que se agradece profundamente (sobre todo para aquellos que no vivimos allí). Y casi para terminar, tengo algunas sugerencias:
1. Crear un Instituto de la Lengua Croata (Como el Instituto Cervantes de España) que promueva la cultura y la lengua croata en los países donde hay mayor inmigración: Chile, Estados Unidos, Argentina, Australia, por ejemplo.
2. Continuar con los Congresos de Croatología. Poniendo un acento especial en los países latinoamericanos.
3. Crear una Cátedra en la Universidad de Chile de estudios croatas o eslavos (la institución universitaria más antigua, prestigiosa y grande del país) a la cual concurra un profesor o profesora cada dos años a enseñar lengua, cultura y civilización croata. El nombre propuesto para esa cátedra podría ser “Marko Marulić”. Pueden incluirse otros países eslavos para potenciar el impacto de esa aula de estudios.
4. Realizar intercambio de estudiantes y profesores entre Hispanoamérica y Croacia de forma permanente (con becas de ambos países).
5. Donar libros en lengua croata a universidades e institutos para ir formando bibliotecas a lo largo del mundo (desde libros de texto para el aprendizaje de la lengua hasta obras maestras de la literatura croata y eslava en general) en aquellos cuatro institutos que propongo
6. Realizar un “IV o V congreso de Croatología” en Argentina y/o en Chile para incentivar la cultura croata entre los académicos e investigadores y público en general. De esta forma el Congreso tendría un carácter itinerante y puede incluir colectividades, académicos, poetas, escritores, etc. De todas las latitudes.
* Osjećate li se dijelom (i) hrvatske književnosti. Zbog čega?
¿Se siente también la parte de la literatura croata. ¿Por qué?
Desde luego que me siento parte de la literatura croata. Mi obra habla de Croacia en varios poemas (por ejemplo en el texto, “Adriático en Dubrovnik”). He sido traducido al croata por Željka Lovrenčić, Jordan Jelić y Ante Zemljar. Mis ancestros son croatas desde tiempos inmemoriales (de la isla de Krk, de Split y de Dubrovnik); Desde generaciones muy antiguas hasta mi abuela, mi abuelo y mi madre. Yo soy medio (y me siento, muchas veces, completamente) croata… Fui criado con esa carga positiva –y, a veces, negativa también- donde era importantísimo conocer y hasta gozar desde las comidas, los rezos, los poemas, las canciones, las costumbres. Tantas cosas… Es imposible que no sienta mía esa tierra, esa lengua, esa música que es una verdadera espada que me traspasa de lado a lado y que seguirá vigente hasta que mi carne siga viva.
Vijenac , 08. 03. 2012.
No hay comentarios:
Publicar un comentario